تکثیر و پرورش ماهیان خاویاری
مقدمه
لزوم اجراي سیاست رهایی از اقتصاد تک محصولی و تشویق صادرات غیر نفتی در شرایط ویژه کشور از اهمیت خاصی برخوردار میباشد. در عرصه صادرات غیر نفتی توجه به صادرات آن دسته کالاهایی که ضمن تامین درآمد ارزي مناسب، باعث ایجاد اختلال و نقصان در بازارهاي داخلی نگردد از اهمیت دو چندان برخوردار بوده است. در این راستا تولید و صدور گوشت ماهیان خاویاري، در مقایسه با میزان کم آن در بازارهاي داخلی با توجه به جنبه هاي ارز آوري این محصول در بازارهاي بین المللی مورد توجه قرار میگیرد.
در کشور ما اولین بار در سال 1301 تکثیر مصنوعی تاس ماهیان در منطقه گیسوم در رودخانه سفیدرود 3 میلیون قطعه انجام گرفت. تکثیر انبوه تاس ماهیان با احداث مجتمع شهید بهشتی در سال 1351 با ظرفیت 5 بچه ماهی آغاز شد.
پس از انقلاب اسلامی در ایران مرکز شادروان یوسف پور در 5 کیلومتري مجتمع شهید بهشتی در سال 1364 احداث گردید. سپس مرکز تکثیر شهید مرجانی در سال 1369، مرکز شهید رجائی در سال 1373 با تغییر از تولید کپورماهیان به تولید ماهیان خاویاري و مرکز خاویاري گرگان در سال 1375 احداث و به چرخه تولید ماهیان خاویاري در کشور اضافه شدند. در نهایت با احداث مرکز تکثیر و بازسازي ذخایر ماهیان خاویاري حاشیه سفیدرود در کیاشهر استان گیلان در مجموع شش مرکز تکثیر ماهیان خاویاري (حوزه جنوبی خزر) در کشورمان به امر تکثیر و رهاسازي بچه ماهیان خاویاري به منظور بازسازي ذخایر این ماهیان باارزش فعالیت دارند.
با بکارگیري روش پرورش تمام دورههاي تاس ماهیان ضمن تولید تجاري ماهیان خاویاري در شرایط مصنوعی که میتواند نیاز بازارهاي جهانی رابه گوشت آنها تامین نماید از فشار وارده به ذخائر این ماهیان از طریق صید در دریا و محیطهاي طبیعی کاسته شده و با پرورش مولدین درشرایط مصنوعی امکان تهیه تخم و مواد تناسلی از آنها فراهم آمده و ضمن ایجاد گله هاي مولدین اهلی و پرورش مصنوعی این ماهیان با برقراري مقررات مناسب صیادي و نیز اقدامات موثر در جهت بهبود شرایط زیستی این ماهیان به موازات فعالیتهاي فوق الذکر امکان تجدید نسل و حفظ ذخائر ژنتیکی را در محیط طبیعی فراهم آورد.
معرفی ماهیان خاویاری
ماهیان خاویاري که از با ارزشترین ماهیان تجاري جهان میباشند، بیشتر از 310 میلیون سال است که با سازگاري با محل زیست شان توانسته اند نسل خود را حفظ نمایند. در زمانهاي گذشته این ماهیان در تمام نیمکره شمالی زمین پراکنده بوده ولی بعلت از بین رفتن زیستگاه و تغییرات اکولوژیک محیط زیست و همچنین صید بی رویه و… تنها محدود به دریاي خزر، آزوف، اورال و دریاي سیاه شده اند. هرچند بطور محدود و پراکنده در اروپا و آمریکا نیز گونههایی از آنها یافت میشود. در این میان دریاي خزر به لحاظ موقعیت ممتاز خود مامن و زیستگاه اصلی تاسماهیان به شمار میرود. بطوریکه 90 درصد صید جهانی ماهیان خاویاري در این دریا صورت میگیرد.
اما به هر تقدیر میزان صید و استحصال خاویار دریاي خزر در دهه گذشته شدیدترین روند نزولی رانسبت به سنوات گذشته داشته است. پژوهشگران و اندیشمندان دلایل مختلفی را براي کاهش ذخائر تاس ماهیان دردریاي خزر عنوان می کند که عمده ترین آن به صید غیرقانونی و بی رویه صیادان کشورهاي ساحلی دریاي خزر در سالهاي پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروي سابق نسبت داده میشود.
در هر صورت در صورت تداوم وضع موجود بیم انقراض ماهیان خاویاري درآینده نزدیک می رود. از دلایل دیگري که به روند کاهش ذخائر این گونه هاي ارزشمند تاثیر گذارده می توان به تخریب محل هاي تخم ریزي طبیعی و تغییر رژیم آبی رودخانه هاي اصلی منتهی به دریاي خزر، احداث سد و پل بر رودخانه هاي اصلی حاشیه دریاي خزر و استفاده از آب رودخانه ها براي مصارف کشاورزي و ورود انواع سموم کشاورزي و آلودگی شهري و همچنین کاهشتولید و رهاسازي بچه ماهی با هدف بازسازي ذخائر در بسیاري از کشورهاي شوروي سابق اشاره نمود. آلودگی آبها، نابودي مناطق تخمریزي، افزایش صید قاچاق، توسعه میادین نفتی و عللی که در بالا ذکر شد موجب شد که میزان صید در دریاي خزر و حوزههاي آن که از 28500 تن گوشت و 3000 تن خاویار در سال 1365 به کمتر از 400 تن گوشت و حدود 30 تن خاویار در سال 1388 رسیده است. بهمین جهت یکی از مهمترین راه حل هایی که دانشمندان جهت حفظ نسل این ماهیان با ارزش توصیه نمودهاند پرورش تمام دورهاي تاسماهیان است که طی آن تمام امور مولدسازي، تکثیر و پرورش، تولید گوشت و حتی خاویار در مزارع پرورش ماهی صورت میگیرد.