فیل ماهی (1758) Huso huso linne
فیل ماهی بزرگترین گونه ماهی در دریاي خزر میباشد که حداکثر وزن1500 الی 2000 کیلوگرم نیز صید شده و حداکثر خاویار آن بالغ بر 117 کیلوگرم بوده است. با توجه به ارزش بسیار بالاي خاویار آن متاسفانه از میزان ذخایر این گونه در دریاي خزر به شدت کاسته شده بطوریکه میزان استحصال خاویار فیل ماهی که در سالهاي 50 تا 51 حدود 43 تن بوده به کمتر از 1 تن تنزل یافته است. حداقل طول بدن فیل ماهیان صید شده در سواحل ایران 128 سانتیمتر و در مورد ماهیان ماده 202 و نر 186 سانتیمتر میباشد. میانگین وزن بدن ماهیان ماده در حدود 98 کیلوگرم و براي ماهیان نر 76 کیلوگرم بوده است.
بیشتر ماهیان صید شده در سنین 10 تا 17 سال قرار داشته اند و حداقل خاویار استحصالی از هر ماهی 7/2 کیلوگرم و حداکثر آن نیز 71 کیلوگرم بوده است و میانگین خاویار استحصالی از هر ماهی ماده در طول این سالها در حدود 15 کیلوگرم گزارش شده است. میانگین تعداد تخمک در هرگرم در شرایطی که فیل ماهی ماده در حدود 30 تا 35 عدد و بزرگترین اندازه خاویار یا تخمک در بینت اسماهیان دریاي خزر مربوط به همین گونه و با قطري بالاتر از 4 میلی متر می باشد.
مناسب برای عملیات تکثیر مصنوعی باشد. برجستگی هاي استخوانی در ردیف پشتی 9 تا 17 عدد و در طرفین سطح شکمی 7 تا 14 عدد میباشد. پراکنش این ماهی در دریاي خزر، آزوف و دریاي سیاه بوده و در داخل دریاي خزر در تمامی نقاط آن پراکنده بوده و در جنوب دریاي خزر بیشترین ذخایر مربوط به این گونه در حوزه شرقی آن قرار دارد. سن بلوغ این ماهی در شرایط طبیعی نسبت به سایر گونه هاي تاسماهیان بالاتر بوده بطوریکه فیل ماهی نر در12 الی 14 سالگی سالگی و فیل ماهی ماده در 14 الی 18 بالغ میشود. فیل ماهی داراي دو نژاد مهاجر بهاره و پائیزه بوده و به رودخانه هاي پرآب ولگا، کورا، اورال و در قسمت جنوبی دریاي خزر به رودخانه سفید رود نیز مهاجرت می نماید.
قره برون (تاسماهی ایرانی) 1897 Acipenser persicus Borodine
قره برون از مهمترین گونه هاي تاسماهیان در قسمت جنوبی دریاي خزر محسوب میشود و داراي دو نژاد مهاجر بهاره و پائیزه میباشد. میانگین طول بدن تاسماهیان قره برون صید شده براي ماهیان نر 139 و ماده 154 سانتیمتر و میانگین وزن براي ماهیان ماده 29 و براي ماهیان نر 14کیلوگرم و میانگین سنی بین 14 تا 16 سال بوده است. حداقل خاویار استحصالی از ماهی قره برون یک کیلوگرم و حداکثر آن 7/13 کیلو گرم و میانگین خاویار بدست آمده حدود 5/5 کیلو گرم می باشد. متوسط تعداد تخمک مولدین در شرایط مناسب براي تکثیر 45-50 عدد می باشد. پلاکهاي استخوانی پشتی 7 الی 19 عدد، دوردیف پهلویی 23 الی 50 عدد و در دو ردیف شکمی 7 الی 13 عدد می باشد.
رنگ بدن در قسمت پشت تیره و در بین برجستگی هاي پشتی و پهلویی داراي نقوش زیبا و ستاره اي شکل است. سر این ماهیان داراي شیب ملایم به طرف پوزه و در وسط کاسه سر فرو رفتگی داشته و پوزه آن گرد و سیاه بوده و دهان به شکل بیضی و لب بالایی داراي بریدگی در قسمت میانی است و داراي دو جفت سبیلک در زیر سر بوده که به دهان و پوزه آن نمی رسد.
پراکنش عمده این ماهیان در قسمت جنوبی دریاي خزر بوده و داراي دو مهاجرت بهاره و پائیزه میباشند. ماهیانی که در اواخر پائیز و زمستان به رودخانه وارد میشوند بهار سال آینده و به طور عمده زودتر از ماهیان مهاجر بهاره تخم ریزي مینمایند. تخم ریزي طبیعی این ماهیان در رودخانه هاي سفید رود، تجن، گرگان رود و رودخانه کورا صورت میگیرد. که در شرایط حاضر به نظر میرسد که هیچ گونه تخم ریزي طبیعی در این رودخانه ها نداشته باشند هر چند که بر اساس آمار صید شرکت سهامی شیلات ایران صید کل تاسماهیان کاهش چشمگیري داشته است اما خوشبختانه با توجه به احداث مراکز تکثیر و پرورش ماهیان خاویاري و افزایش رها سازي بچه ماهیان خاویاري (بخصوص گونه قره برون) ترکیب صید گونه قره برون از 2/4 درصد در سال1351 به 69 درصد در سال 1373 رسیده است.
تاسماهی روسی (چالباش) 1833 Acipenser quldenstadti Brandt
چالباش مهمترین گونه تاسماهیان در شمال دریاي خزر محسوب میشود و داراي دو نژاد بهاره و پائیزه بوده و در قسمت جنوب دریاي خزر نیز ذخایر توجهی از ماهی چالباش وجود داشته، ولی طی سالیان اخیر میزان رهاسازي آن در حداقل ممکن صورت گرفته و در نتیجه ترکیب صید آن از 6/89 درصد کل صید تاسماهیان در سال 1351 به 27 درصد در سال 1374 رسیده است. میانگین طول بدن براي ماهیان نر و ماده به ترتیب 125 و 134 سانتیمتر و وزن متوسط ماهیان نر 17 کیلوگرم میباشد.
حداقل خاویار استحصالی از ماهی چالباش یک کیلوگرم و حداکثر آن 1/11 کیلوگرم و میانگین خاویار بدست آمده 7/4 کیلوگرم میباشد. میانگین تعداد تخمک در یک گرم حدود 50 عدد میباشد.
تعداد برجستگی هاي استخوانی در پشت بدن 8-18 عدد و در طرفین پهلو ها 24- 50 عدد و در طرفین سطح شکمی 6-13 عدد است و روي پوست بدن در بین برجستگی هاي پشتی و پهلویی نقوش ستاره اي شکلی وجود داشته و با توجه به جمعیت هاي متفاوت آن رنگ پوست در قسمت زیرین بدن آن به زردي متمایل است. وضعیت سر در ماهی چالباش نسبت به ماهی قره برون داراي شیب تندتر بطرف پوزه بوده و همچنین داراي پوزه کوتاهتر و مدور است. دهان هلالی شکل و لب پائین در قسمت میانی داراي بریدگی به نسبت عمیق میباشد و داراي دو جفت سبیلک است که به دهان ماهی نمیرسد. این ماهیان در دریاي خزر، سیاه و آزوف زندگی میکنند. مهاجرت براي تخمریزي به طور عمده در فصل بهار و پائیز و به رودخانه هاي ولگا، اورال، کورا، ترك، سولاك، و درقسمت جنوبی دریاي خزر بطور همزمان با قره برون به رودخانه هاي سفیدرود، و گرگان رود صورت میگیرد.
ماهی شیپ (1828) Acipenser nudiventris lovetski
این گونه از جمله ماهیان نادر و کمیاب در دریاي خزر محسوب میگردد که هر ساله از میزان صید آن کاسته میشود به طوري که این گونه در لیست قرمز گونه هاي حفاظت شده سازمان حفاظت محیط زیست قرار گرفته است. میزان خاویار استحصالی از ماهی شیپ 4 درصد از کل خاویار استحصال شده حوزه جنوبی دریاي خزر بوده است. چنانچه از اسم این ماهی استنباط میشود این ماهی داراي شکمی برهنه بوده و برجستگی هاي استخوانی شکل آن تحلیل رفته است.
میانگین طول بدن این ماهی به ترتیب براي ماهی ماده 152 و نر 135 سانتیمتر بوده و میانگین وزن براي ماده 30 و نر در حدود 20 کیلوگرم و میانگین سنی ماهیان صید شده در حدود 13 تا 15 سال گزارش گردیده است. حداقل خاویار استحصالی از ماهی شیپ 3/0 کیلوگرم و حداکثر آن 1/6 کیلوگرم و میانگین خاویار بدست آمده در حدود 4/5 کیلوگرم بوده است.
تعداد تخمک در یک گرم حدود 60 الی 65 عدد در مولدین مناسب براي تکثیر مصنوعی میباشد تعداد رجستگی هاي ردیف پشتی 11 الی 17 عدد، دو ردیف پهلویی 49 الی 74 عدد و دو ردیف برجستگی شکمی تقریباً تحلیل رفته و 11 الی 17 عدد می باشد. نکته قابل توجه آن است که اولین برجستگی استخوانی در ردیف پشتی این – تحلیل رفته و 11 ماهی درشت تر از سایر تاسماهیان دریاي خزر میباشد کاسه سر داراي شیب ملایم به طرف پوزه تیز آن بوده و دهان در آنها هلالی شکل ولی لبها یکپارچه و داراي بریدگی است و داراي دو جفت سبیلک رشته دار میباشد.
پراکنش محدود این ماهی درحال حاضر در حوزه جنوبی دریاي خزر بوده و در سالیان گذشته در دریاي سیاه و دریاچه آرال نیز وجود داشته ولی هم اکنون جزء ماهیان درحال انقراض محسوب میشود.
مهاجرت این ماهی براي تخمریزي بطور همزمان با تاسماهیان دیگر در رودخانه هاي سفیدرود، کورا، اورال و قبلاً به تعداد بسیار محدود در رودخانه ولگا صورت میگرفته است. بچه ماهیان شیپ در شرایط طبیعی و مناسب رودخانه دسته جمعی به سمت دریا مهاجرت نمیکنند بلکه تعدادي از آنها بیشتر از یک سال در رودخانه باقی مانده و سپس به دریا رهسپار میشوند.
ماهی ازون برون (1771) Acipenser stellatus pallas
این ماهی در دریاي خزر شامل دو نوع در شمال و جنوب دریاي خزر با جمعیتهاي متفاوت میباشد و بنام دراکول و سوروگا نیز نامیده میشود. تکثیر مصنوعی ازون برون طی سالهاي اخیر بدلیل مشکلات فیزیولوژیکی و عدم رسیدگی جنسی مناسب مولدین همواره با اشکال مواجه بوده و این موضوع میزان تکثیر رهاسازي این گونه را بسیار کاهش داده است و حال آنکه بیشترین ترکیب صید و استحصال خاویار از این ماهی صورت می گیرد. متوسط طول این ماهی در حوزه جنوبی دریاي خزر براي ماهیان نر 111 سانتیمتر و براي ماهیان ماده 120 سانتیمتر و متوسط وزن براي ماهی نر 6/7 وماهی ماده 4/11 کیلوگرم میباشد میانگین سنی ماهیان صید شده نیز بین 10 تا 12 سال بوده است.
حداقل خاویار استحصالی از ماهی ازون برون 3/1 کیلو گرم و حداکثر آن 1/6 کیلوگرم و میانگین خاویار دست آمده از ماهی ماده 4/2 کیلوگرم بوده و تعداد تخمک در یک گرم در مولدین ماده مناسب براي تکثیر مصنوعی70 الی 75 عدد می باشد.
از نشانه هاي بسیار مهم در تشخیص این ماهی وجود پوزه دراز آن است که حدود 60 درصد طول سر این ماهی را شامل میشود. دهان این ماهی تقریباً گرد و لب پائین در قسمت میانی داراي بریدگی و همچنین داراي دو جفت سبیلک کوتاه و بدون رشته میباشد که به دهان نمی رسند. تعداد برجستگی هاي استخوانی به ترتیب در ردیف پشتی 16 الی 19 عدد در پهلوها 26 تا 43 عدد و در طرفین سطح شکمی 9 تا 14 عدد میباشد بین برجستگی هاي پشتی و پهلویی نقوش ستارهاي شکل و زیبایی دیده میشود.